Bàn ủi (bàn là) là một vật dụng hết sức quen thuộc và cần thiết đối với mỗi gia đình. Đây là công cụ làm phẳng những nếp nhăn của vải giúp quần áo trở nên gọn gàng hơn. Hiện nay, bàn ủi đã trở thành vật dụng sinh hoạt không thể thiếu trong sinh hoạt hàng ngày.
Thế nhưng, có bao giờ bạn đặt ra câu hỏi: Người xưa làm cách nào để làm phẳng quần áo? Bàn ủi được phát minh như thế nào? Nó có lịch sử phát triển ra sao?
“Mời” các bạn trở về hơn 2000 năm về trước, vào thời La Mã cổ đại để nhìn lại sự hình thành và phát triển của bàn ủi nhằm trả lời các thắc mắc bên trên nhé.
Thời cổ đại – Các công cụ làm phẳng trang phục thuở sơ khai
Từ hàng nghìn năm trước, con người đã có nhu cầu loại bỏ nếp nhăn hoặc tạo các nếp gấp trên quần áo. Vào thời Hy Lạp cổ đại (năm 400 trước CN) việc ủi quần áo thường được thực hiện bởi các nô lệ do tính chất công việc khá nặng nhọc và mất thời gian. Đó là một nhu cầu xa xỉ của tầng lớp thượng lưu do chỉ những người giàu mới sở hữu nhiều quần áo và nô lệ. Thời gian này, người ta sử dụng những chiếc kẹp sắt đã được nung nóng phần đầu để tạo nếp gấp trên trang phục làm bằng vải lanh.
Mô phỏng công cụ làm phẳng quần áo của người Hy Lạp
Đến thời đế chế La Mã, người ta bắt đầu sử dụng một chiếc – bàn – cán – là – bằng – tay để làm phẳng quần áo. Nó có hình dạng như một chiếc máy chèo phẳng bằng kim loại. Nếp nhăn trên quần áo được loại bỏ bằng cách đánh liên tục vào quần áo bằng “chiếc máy chèo”. Một công cụ khác cũng được sử dụng để làm phẳng quần áo trong giai đoạn này là prelum. Đây là công cụ có hình dáng như một chiếc máy ép được làm bằng gỗ. Hai mảnh gỗ được đặt chồng lên nhau và có thể siết chặt lại bằng vít cũng được làm bằng gỗ. Quần áo được đặt vào giữa 2 tấm gỗ, sau đó vặn vít lại để tấm gỗ ép chặt vào quần áo, dùng tạo ra áp lực nhằm loại bỏ vết nhăn.
Bàn cán là được sử dụng bởi người La Mã
Những người Trung Quốc cổ đại cũng từng sử dụng một số công cụ bằng sắt để làm phẳng quần áo. Công cụ phổ biến nhất là một chiếc chảo bằng sắt có hình dáng như một chiếc muỗng lớn. Người ta cho than hồng hoặc cát nóng vào bên trong chiếc muỗng để làm nóng phần đáy. Sau đó di chuyển phần đáy lên bề mặt quần áo để làm phẳng.
Chiếc chảo sắt làm thẳng quần áo của người Trung Quốc cổ
Vào khoảng thế kỷ thứ 10 sau CN, những người Viking đến từ Scandinavia đã sớm tạo nên những chiếc “bàn ủi” bằng thủy tinh. Họ cho rằng thủy tinh có thể lướt trên bề mặt quần áo nhanh hơn và dễ làm phẳng quần áo hơn so với sắt. Những thanh thủy tinh được bo tròn và đặt gần lò sưởi để làm nóng, sau đó sẽ được dùng để di chuyển trên bề mặt quần áo.
Người Viking dùng viên thủy tinh làm nóng đề ủi thẳng quần áo
Thế kỷ 12 đến 14 – Những dấu hiệu đầu tiên của chiếc bàn ủi
Đến khoảng thế kỷ 12, khi thương mại giữa phương Đông và phương Tây bắt đầu phát triển. Thời trang bắt đầu có sự phát triển quan trọng với việc sử dụng hồ may để tạo nên các loại trang phục cầu kỳ hơn. Người ta bắt đầu mặc các loại trang phục có nút tinh xảo hoặc cổ áo gợn sóng. Nhu cầu về một loại công cụ có khả năng tạo ra nhiệt độ và áp suất ngày càng cấp thiết.
Tại Hà Lan vào những năm 1200, người ta chế tạo một công cụ bằng sắt được cán dẹp có hình dáng một chiếc thuyền nhỏ để ủi quần áo. Tuy nhiên, do giới hạn về kỹ thuật luyện kim, các công cụ chưa được chế tạo tinh xảo và sắc cạnh nên gây nhiều khó khăn cho việc thực hiện những đường ủi đòi hỏi chính xác cao. Công cụ trên có hình dáng tương tự như mặt đế của chiếc bàn ủi ngày nay. 100 năm sau, đến những năm 1300, tận dụng lợi thế của kỹ thuật sản xuất kim loại, người ta có thể chế tạo nên những công cụ có độ tinh xảo cao hơn. Thời bấy giờ, trang phục phổ biến là phần cổ áo dạng bờm lượn sóng. Tại Ý, người ta bắt đầu sử dụng một loại công cụ mang tên Goffering có hình dạng như một chiếc ống sắt đặt ngang trên giá. Sau khi làm nóng ống sắt, họ cuộn tấm vải xung quanh ống sắt để tạo nên chiếc cổ áo xếp nếp lượn sóng vốn rất phổ biến trong thời kỳ Phục Hưng. Đây là quá trình rất mất thời gian nên chỉ có tầng lớp quý tộc mới có thể mặc kiểu trang phục như vậy.
Công cụ tạo cổ áo nếp gấp gợn sóng của người Ý
Sau đó, để giảm bớt thời gian và công sức cho những chiếc nếp xếp lượn sóng trên cổ áo, người ta bắt đầu sử dụng một công cụ khác tên là Fluter (công cụ tạo rãnh). Đây là công cụ gồm phần đế và phần được chế tạo bằng sắt. Ở 2 mặt tiếp xúc đều được khoét các rãnh dọc cách đều nhau. Mảnh vải được đặt vào giữa 2 mảnh sắt, người ta dùng lực tay ấn mạnh để tạo nên những nếp gấp đều nhau. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện, người ta vẫn phải đặt một mảnh vải ở giữa mặt tiếp xúc để tránh ống sắt vấy bẩn lên quần áo. Bên cạnh đó, một điểm bất tiện khác là mỗi Fluter chỉ danh riêng cho một kiểu cổ áo xếp nếp nhất định.
Video sử dụng Fluter để tạo nếp gấp
Thế kỷ 15 đến 19 – Chiếc bàn ủi thô sơ đầu tiên xuất hiện
Đến khoảng thế kỷ 15, nhờ sự tiến bộ vượt bậc của kỹ thuật luyện kim, người ta bắt đầu có ý tưởng về một chiếc bàn ủi bằng sắt rỗng ruột có thể chứa than bên trong để làm nóng. Đây là một chiêc hộp sắt rỗng ruột có tay cầm, mặt đế được chế tạo trơn tru để có thể dễ dàng lướt trên bề mặt quần áo đồng thời không để lại các vết bẩn của kim loại. Để làm nóng mặt đế, ngoài than hồng, người ta có thể cho vào bên trong: gạch nung nóng, một thanh kim loại nóng hoặc những thứ khác có thể nung nóng và giữ nhiệt. Người ta đã có thể ủi phẳng quần áo một cách trực tiếp mà không cần phải đặt mảnh vải vào bên dưới mặt đế của chiếc hộp nữa. Đây chính là khuôn mẫu của chiếc bàn ủi hiện đại được sử dụng cho đến ngày nay. Nhược điểm của mô hình bàn ủi này là vẫn chưa thể giữ nhiệt được lâu, đặc biệt là ở phần mũi bàn ủi. Tuy vậy, mẫu bàn ủi trên vẫn được tiếp tục sử dụng gần 400 năm sau đó.
Hình dạng đầu tiên của chiếc bàn ủi với mảnh làm nóng rời
Đến khi phương pháp luyện thép Bessemer được phát minh vào những năm đầu thế kỷ 19, những vấn đề còn tồn động của các mẫu bàn ủi cũ cơ bản đã được giải quyết. Người ta đã có thể chế tạo những chiếc bàn ủi làm toàn bằng thép và được truyền nhiệt bằng cách đặt trên bếp lò. Sức nóng được lan tỏa đều khắp phần đế bao gồm cả vị trí mũi bàn ủi cho phép ủi phẳng được những vị trí phức tạp trên trang phục như xung quanh nút áo, cổ áo,… Tuy vậy, nhược điểm của mẫu bàn ủi thời bấy giờ là vẫn chưa thể giữ được nhiệt lâu. Sau một thời gian ủi nhất định vẫn phải đặt lên bếp lò để làm nóng phần đế. Điều này làm gián đoạn quá trình ủi quần áo và khá mắt thời gian.
Bàn ủi thép nguyên khối
Thế kỷ 20 đến nay – Thời kỳ của những phát minh cải tiến và hoàn thiện chiếc bàn ủi hiện đại
Cho đến giữa thế kỷ 19, các thiết kế bàn ủi vẫn phụ thuộc vào các thợ rèn và ý kiến của những người tiêu dùng. Đã có một số mẫu bàn ủi sẵn sàng để thương mại hóa nhưng vẫn chưa thể khắc phục được nhược điểm là thời gian chờ làm nóng trên bếp lò quá lâu. Năm 1871, Mary Florence Potts, một bà nội trợ người Mỹ đã nhận được bằng phát minh cho chiếc tay cầm bàn ủi có thể tháo rời. Phát minh của Potts cho phép đặt sẵn nhiều đế bàn ủi lên bếp lò để làm nóng mà không cần phải chờ đợi. Khi một chiếc đế đã hết sức nóng, người dùng chỉ cần tháo tay cầm ra và chuyển sang một chiếc đế khác đã được làm nóng sẵn. Potts đặt tên cho thế hệ bàn ủi này là “Sad Iron”. Theo ghi chép, lý do bà đặt tên “Sad” cho chiếc bàn ủi do trọng lượng của nó quá nặng và luôn làm hai tay của bà mỏi nhừ khi phải làm việc với nó.
Bàn ủi “Sad Iron” với tay cầm có thể tháo rời
Từ những năm 1800, các ống dẫn ga đã xuất hiện tại hầu hết các ngôi nhà tại Mỹ. Năm 1874, người ta đề xuất ý tưởng chế tạo bàn ủi dùng khí gas để nung nóng phần đế. Một ống dẫn ga được kết nối vào bên trong bàn ủi. Sau đó khí gas được đốt cháy để làm nóng phần đế bàn ủi. Tuy nhiên, phương pháp này nhanh chóng bị loại bỏ do tính chất nguy hiểm vì gas rất dễ bị rò rỉ ra ngoài. Tiếp theo đó, để thay thế cho khí gas, người ta cũng nung nóng bàn ủi bằng các loại nhiên liệu khác như: dầu gasoline, dầu hỏa, nến và một số nhiên liệu khác.
Bàn ủi làm nóng bằng gas
10 năm sau phát minh chiếc tay cầm của Mary Florence Potts, vào những năm 1880, điện cũng bắt đầu trở nên phổ biến đối với mọi gia đình tại Mỹ. Năm 1882, nhà phát minh người Mỹ Henry W. Seeley đã nhận được bằng sáng chế cho “chiếc bàn ủi điện”. Đây là chiếc bàn ủi đầu tiên sử dụng điện để làm nóng các dây dẫn gắn với phần đế. Đây chính là chiếc bàn ủi điện đầu tiên của nhân loại và cũng là phát minh điện tử gia dụng duy nhất trong những năm 60 của thế kỷ 19. Tuy nhiên, chiếc bàn ủi điện này có trọng lượng khá nặng, lên đến 6kg. Nhược điểm của mẫu bàn ủi đầu tiên là không thể kiểm soát được nhiệt độ. Đến năm 1920, nhà phát minh người Anh Joseph Myers cải tiến dây thép truyền nhiệt bên trong bàn ủi thành một dây dẫn có thể thay đổi nhiệt độ bằng bộ điều khiển tự động chế tạo từ bạc nguyên chất. Bộ điều chỉnh nhiệt trên nhanh chóng trở thành tiêu chuẩn của các thế hệ bàn ủi tiếp theo
Hình ảnh nhà phát minh Henry W. Seeley (1861-1943) và Chiếc bàn ủi điện đầu tiên
Những năm tiếp theo của thế kỷ 20, bàn ủi điện đã phổ biến và thay đổi cách làm phẳng quần áo của hàng triệu bà nội trợ trên khắp nước Mỹ. Tuy vậy, bàn ủi điện vẫn chưa thể hoàn toàn làm quần áo phẳng một cách hoàn hảo được. Người dùng cần một cải tiến khác để nâng hiệu quả ủi quần áo lên một tầm cao mới. Không lâu sau đó, vào năm 1926, kiến trúc sư Thomas Warren Sears (1880 – 1966) cho ra đời chiếc bàn ủi hơi nước đầu tiên. Tuy nhiên, mãi đến những năm 1940, những chiếc bàn ủi hơi nước đầu tiên mới được chính thức bán ra thị trường bởi công ty Eldec.
Kiến trúc sư Thomas Warren Sears (1880 – 1966). Người đầu tiên chế tạo bàn ủi hơi nước
Tiếp theo đó, vào năm 1995, chiếc bàn ủi có phủ lớp chống dính được chính thức giới thiệu. Đây là bước đột phá trong sự phát triển của bàn ủi hiện đại cho đến ngày nay. Tiếp theo đó là sự thay đổi về chất liệu thân bàn ủi, người ta chuyển sang chế tạo các loại bàn ủi có thân bằng nhựa để có trọng lượng nhẹ hơn. Sau đó là một loạt những cải tiến giúp chiếc bàn ủi có thể điều khiển nhiệt độ chính xác hơn cho nhiều loại chất liệu vải khác nhau và nhiều cải tiến giá trị khác. Tính đến năm 1996, đã có hơn 14 triệu chiếc bàn ủi được bán ra với hàng loạt tính năng tiện ích.
Kết
Hơn 2000 năm với nhiều cải tiến quan trọng, xuất phát với những mảnh kim loại hết sức thô sơ của người La Mã, đến viên thủy tinh của người Viking, đồng hành cùng sự phát triển của thời trang và kỹ thuật luyện kim trong suốt thời Phục Hưng, đến phát minh chiếc tay cầm đơn sơ của một người nội trợ, rồi một loạt những cải tiến quan trọng, cuối cùng sản phẩm lại là chiếc bàn ủi vốn quá quen thuộc đối với mỗi gia đình ở khắp nơi trên thế giới. Chúng ta phần nào nhận thấy được những vật dụng vốn quá bình thường nhưng lại có một lịch sử hình thành và phát triển lâu đời đến thế. Hy vọng, qua bài viết, các bạn phần nào có thể hiểu hơn về những vật dụng xung quanh nhà mình hơn để công việc giặt ủi có thể “vui vẻ” hơn phần nào.
