Kiến trúc nhà vườn truyền thống đã đem lại một không gian xanh đậm đà nét Huế. Sản phẩm du lịch “nhà vườn” là một thế mạnh không thể phủ nhận của du lịch cố đô.
KTS Hoàng Đạo Kính nhận xét: “Huế – một đô thị không gào thét; một đô thị khảm nạm vào thiên nhiên, và thiên nhiên vẫn còn ngự trị với vai trò chủ đạo…”.
Đa số nhà vườn Huế tập trung nhiều ở nội thành và vùng phụ cận như các khu phố Gia Hội, Kim Long, Nguyệt Biều, Bao Vinh và Vĩ Dạ. Bởi lẽ, thời xưa đây là nơi các ông hoàng, bà chúa, các quan lớn xây dựng phủ đệ cho mình.
Điển hình nhất là khu phủ đệ rộng lớn của các ông hoàng, bà chúa nằm ở khu phố cổ Gia Hội, tập trung tại các trục đường chính Chi Lăng – Bạch Đằng – Nguyễn Du – Nguyễn Chí Thanh.
Trải qua biết bao năm tháng, thời gian vẫn không làm phai mờ vẻ đẹp văn hóa-nghệ thuật, kết tinh thành vẻ đẹp kiến trúc nhuần nhị trên mỗi di tích nhà vườn. Nhìn chung, hầu hết kiến trúc nhà vườn Huế đều xây dựng theo quy luật “dịch lý” và “phong thủy”, bao gồm: Cổng, ngõ, bình phong, hòn non bộ, bể cạn, sân, nhà.
Cổng thông thường được xây bằng gạch, lối vào được trồng những hàng râm bụt hoặc chè tàu ngày ngày cắt xén cẩn thận. Sau bình phong là bể cạn, hòn non bộ, hồ trồng sen, hoa súng và nuôi cá cảnh…
Khách đến chơi phải đi qua một cổng ngõ thênh thang, thiết kế theo ý đồ gia chủ, băng qua một cái sân rộng lát gạch vồ, rồi mới đến mái hiên nhà. Xung quanh nhà trồng rất nhiều cây ăn trái, những loại hoa, quanh năm tươi tốt, mùa nào thức ấy.
Trong khu vườn Huế, trồng nhiều loại cây lưu niên để cho bóng mát, quả chín bốn mùa. Không thiên hẳn về mục đích kinh tế, chủ nhân ở đây chỉ muốn bảo tồn một phong cách sống gần gủi với môi trường của con người. Ở phường Vỹ Dạ, đôi khi trong nhà vườn (đằng sau) còn có ngôi mộ của người đã có công tạo lập.
Đứng trầm mặc giữa khu vườn tươi đẹp là ngôi nhà rường truyền thống. Nhà rường được làm bằng gỗ, kết cấu thay vì đóng đinh là kỹ thuật ghép mộng mực tinh xảo. Nhà rường có nhiều dạng, nhỏ thì một gian hai chái, ba gian hai chái, hoặc rộng lớn năm gian hai chái. Trong nhà thường trưng bày sập gụ, tủ chè, treo hoành phi, câu đối và rất nhiều đồ cổ.
Sáng hay chiều, trong khu vườn đều ngập tràn tiếng chim hót líu lo, hương hoa ngát thơm giữa không gian tĩnh mịch, khiến cho lòng người thư thái, nhẹ nhàng. Mỗi khu vườn như vậy là một thế giới biệt lập, một không gian xanh toàn bích.
Vào những ngày rằm, mồng một, sẵn có hoa trái trong vườn, chủ nhân hái để cúng Phật và tổ tiên. Nếu biết tằn tiện, ngôi vườn cũng đủ cung cấp thực phẩm nuôi sống chủ nhân, sống thanh thản không bon chen, và tạm đủ cho con cái ăn học. Cây lá hoa cỏ trong vườn cũng ẩn chứa những triết lý sống sâu sắc.
Hiện nay nhà vườn vẫn còn nhiều ở các phường Kim Long, Gia Hội, Phú Hiệp, Vỹ Dạ, Phường Đúc, An Cựu, Bao Vinh, Nguyệt Biều… Theo thống kê sơ bộ, tại 25 phường, xã thuộc địa bàn thành phố Huế còn được 4.228 nhà vườn có diện tích từ 400 m2-600 m2 trở lên, trong đó còn 705 nhà rường và 186 nhà cổ thuộc diện quý hiếm…
Theo sau những đô thị phát triển theo chiều hướng hiện đại, sản phẩm du lịch nhà vườn đang là một thế mạnh không thể phủ nhận của du lịch Huế. Tiêu biểu như nhà vườn An Hiên ở Kim Long hay vườn nhà cụ Đô ở Gia Hội, nhà vườn công chúa Ngọc Sơn, nhà vườn Gia Hưng vương, nhà vườn phủ Vĩnh Quốc Công, nhà vườn Thường Lạc…
