Với người Dao ở bản Ngọc Lâm, xã Cao Răm (Lương Sơn, Hòa Bình), Tết bắt đầu từ 20 tháng chạp. Các nhà sẽ lần lượt tổ chức ăn uống và mời người thân, họ hàng đến chung vui.
Gia đình thầy mo Lây ở bản Ngọc Lâm làm Tết hôm 22 tháng chạp. Vì là bữa cơm quan trọng tổng kết năm cũ để đón năm mới về nên gia chủ phải chuẩn bị chu đáo từ đồ cúng đến nghi thức mời ông bà tổ tiên.
Suốt gần hai tiếng, ông Lây cùng bốn thầy mo khác “rì rầm” cúng thông báo kết quả lao động sản xuất suốt năm qua và mời bề trên về. Người cúng không nhất thiết phải đứng mà có thể ngồi theo các hướng.
Thông thường mỗi gia đình phải mời ít nhất 3 thầy cúng (nhiều là 5) tới giúp. Thay cho tiền vàng mã, người Dao cắt những tờ giấy màu vàng, bạc thành từng thỏi và “triện” dấu lên đó. Cúng xong, nhà chủ sẽ đốt những thỏi vàng, bạc ấy đi rồi dọn mâm mời mọi người ăn.
Năm nay làm ăn không thuận lợi nên trên mâm cúng nhà ông mo chỉ có gà và miếng thịt lợn luộc, bánh dày. Nhà nào có điều kiện hơn sẽ cúng bằng hai thủ lợn. Do nặng về nghi thức cúng nên các gia đình phải luân phiên làm Tết sớm. Các nhà sẽ xem ngày, hợp ngày nào sẽ chọn làm Tết ngày đó. Nếu các hộ ăn cùng một hôm sẽ không nhờ được ai cúng giúp.
Theo Bí thư chi đoàn xóm, anh Lý Hữu Thanh (con rể ông Lây), mâm cơm Tết nhất thiết phải có món bánh dày giã bằng tay, thịt gà và thịt lợn luộc. Các loại thịt, lòng, gan được thái nhỏ, trộn đều và dồn vào miếng lá chuối lớn gọi là cỗ lá.
Giải thích cho mâm cỗ toàn thịt, anh Thanh bảo cả năm vất vả lao động và chỉ có ngày Tết mới được ăn ngon. Mâm cơm đầy thịt cũng là mong ước cho một năm mới đủ đầy và sung túc của người dân.
Hôm 30 Tết, mâm cơm thắp hương của các nhà chỉ có thịt gà sống và không cúng. Anh Thanh cho biết thêm, trong đêm giao thừa, người Dao sẽ đốt đuốc xung quanh nhà. Đúng thời khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, chủ nhà sẽ cầm bó đuốc đi nhặt đá (khoảng 1-2 vốc) và lá cây tượng trưng cho đi hái lộc rồi mang về đặt dưới bàn thờ.
Theo phong tục của người Dao, suốt mùng 1 và mùng 2, phụ nữ không được phép ra khỏi nhà. Chỉ tới khi đoàn chúc Tết của cả xóm đi hết các nhà trong bản, họ mới được đi chơi.
Sang mùng 3, các gia đình quét hết rác, đá và lá nhặt trong đêm giao thừa ra ngoài rồi dùng những thỏi vàng, bạc bằng giấy màu đốt hơ bên trên. Việc này nhằm xin các cụ phù hộ năm mới may mắn làm ra nhiều của cải. Ngày này cũng là dịp thanh niên trong làng tổ chức giao lưu bóng chuyền, còn các cô gái rủ nhau học thêu thùa váy áo chuẩn bị cho Tết năm sau. Khoảng mùng 10 hoặc 15 tháng giêng, các hoạt động chơi xuân kết thúc, người dân sẽ trở lại với nương rẫy.
Trước Tết truyền thống, người Dao tổ chức hai sự kiện quan trọng, đám chay và Tết nhảy. Đám chay còn gọi là cấp sắc hay lễ trưởng thành thường diễn ra vào tháng 10 âm lịch. Mặc dù chi phí cho đám chay khá tốn kém, khoảng từ 15 đến 20 triệu đồng với trâu, dê, ngỗng, gà, lợn và đôi chim bồ câu nhưng người Dao xem đây là nghi thức quan trọng, không thể bỏ qua.
Ngoài lễ cấp sắc, Tết nhảy cũng được xem là nét đặc sắc trong văn hóa của người Dao. Tết nhảy được tổ chức theo dòng họ và thường có định kỳ từ 7, 9 hoặc 12 năm mới có nhà làm lại. Ý nghĩa của Tết nhảy là dịp để người âm “múa kiếm luyện binh”. Để thực hiện các màn múa mà, múa ra quân, múa thu quân suốt ba ngày ba đêm cần 6-7 người tham gia. Nếu năm nay đến nhà nào làm Tết nhảy thì nhà đó phải ăn Tết sớm nhất./.
